پایتخت های ایران از ایلامیان تا قاجار - پایگاه خبری شیرگاه نیوز

در طول تاریخ، پایتخت بسیاری از کشور ها تغییر نموده است. این اتفاق، حتی در سال های اخیر هم رخ داده. مثلا، زمانی که روسیه پایتختش را از سن پطرزبورگ به مسکو تغییر داد، یا وقتی برزیل پایتختش را به برزیلیا منتقل کرد تا ازدحام را از ریو دو ژانیرو دور کند.

اما اگر نگاهی تاریخی تر به این اتفاق داشته باشیم، ایران جزو کشور هایی است که بیشترین تغییر پایتخت را داشته اند.

مسئله اینجاست که حکومت های محلی و دوره ای زیادی در ایران به قدرت رسیده اند و به دلایل مختلف، پایتخت را به شهر دیگری منتقل نموده اند. در این مطلب نگاهی می اندازیم به مهم ترین پایتخت های ایران از ایلامیان تا قاجار.

در طول تاریخ، دولت های مختلفی بر ایران حکومت نموده اند و همگی معمولا مرکز حکومت یا دارالخلافه داشته اند. آنچه از پایتخت مدنظر ما است هم همین دارالخلافه است. یعنی شهر هایی که مرکز حکومتِ آن، امپراطوری یا دولت بوده اند. گاهی یک امپراطوری چندین پایتخت داشته است، ولی ما به گفتن مشهورترین پایتخت هر دوره بسنده می کنیم.

وقتی اسم از ایران باستان و تاریخ ایران پیش از اسلام به میان می آید، نمی توانیم تمدن ایلام را فراموش کنیم. تمدنی قدرتمند در جنوب غربی ایران. مهم ترین پایتخت این تمدن که بیش از 2000 سال ادامه داشت، شهر شوش بود، هرچند که این شهر، دومین پایتخت ایلامیان بود.

شهری که بقایایش هنوز هم باقی است و در منطقه ای به همین نام خودنمایی می نماید، به ویژه زیگورات چغازنبیل. از یافته های این محوطه باستانی ارزشمند و شهری که احاطه اش نموده، اطلاعات زیادی درباره باور ها و زندگی ایلامیان به دست آمده است.

بعد از ایلامیان، نوبت به اتحادیه ملی مادان می رسد. پایتخت این امپراطوری شهر هگمتانه بود. هگمتانه را اکباتان هم می خوانند و همان همدان امروزی است. مورخین یونانی، هگمتانه را قلعه ای تودرتو و هفت لایه توصیف نموده اند که درونی ترین قلعه، متعلق به پادشاه بوده است. بعد از سقوط مادها، هگمتانه یکی از ساتراپ های هخامنشی می گردد.

هخامنشیان پایتخت ها، یا مراکز حکومتی متعددی داشتند. از انشان (انزان) که اولین خاستگاه آنهاست گرفته تا تخت جمشید که همچنان درباره پایتخت بودن آن بحث می گردد (چون بعضی از پژوهشگران معتقدند تخت جمشید صرفا مکانی تشریفاتی بوده است و پایتخت محسوب نمی گردد).

مثلا هگمتانه را پایتخت تابستانه هخامنشیان می دانند و از بابل، شوش و پاسارگاد هم به عنوان پایتخت های دیگر هخامنشیان، در طول دوره های مختلف نام می برند. اما بی شک، مشهورترینِ آن ها تخت جمشید است. مجموعه ای از کاخ ها با کاربری های گوناگون و شهری که اطرافشان بوده است. شهر سه بخش ارگ، شهرستان و بیرون داشته که مرکز حکومتی آن ارگ بوده و روی صفه سنگی از کوه رحمت نهاده شده است.

پس از حمله اسکندر، حکومت ایران به سلوکوس رسید و سلسله سلوکیان شروع شد. سلوکوسِ اول، شهری در کرانه رود دجله ساخت و نام آن را سلوکیه نهاد. این شهر همراه تیسفون بخشی از هفت شهری شد که مدائن را ساختند. بعد از سلوکیان، نوبت اشکانیان بود که حکومت را برعهده بگیرند.

اشکانیان هم مانند هخامنشیان، چندین پایتخت در دوره های مختلف داشتند. صددروازه، نسا و تیسفون از پایتخت های اصلی اشکانیان بودند. صددروازه اولین پایتخت اشکانیان بود، هر چند که بعضی محققین نسا را اولین پایتخت اشکانیان می دانند.

با سقوط اشکانیان، ساسانیان به حکومت می رسند. پایتخت ساسانیان ابتدا استخر و بعد از آن تیسفون بود. استخر در مرودشت استان فارس امروزی است و تیسفون هم در عراق امروزی و 35 کیلومتری بغداد است. متأسفانه به جز طاق کسری، چیز زیاد دیگری از این شهر باستانی باقی نمانده است.

بعد از حمله اعراب و تسخیر ایران، کشور ابتدا تحت سلطه خلفای اموی و بعد عباسی نهاده شد. مرکز حکومت خلفای عرب در ایران، عمدتا منطقه خراسان بود. در زمان مأمون، حکومت خراسان به سردار لشکر طاهر رسید که منجر به شکل گیری حکومت طاهریان شد. حکومتی که نزدیک به 50 سال دوام آورد و مهم ترین شهر های تحت سلطه اش مرو، بلخ و نیشابور بودند.

طاهریان شاید اولین حکومت ایرانی بودند، امّا همچنان زیر نظر خلفای عباسی قرار داشتند. یعقوب لیث صفاری، علیه خلفای عباسی شورید و اولین دولت مستقل ایران را حدود سال 259 هجری قمری تشکیل داد. پایتخت صفاریان، شهر زرنگ بود که امروز شهری مرزی میان ایران و افغانستان است.

سامانیان در زمان قیام یعقوب، حکومت بخشی از منطقه را برعهده داشتند. حتّی به دلیل تحریکات خلیفه، جنگی میان سامانیان و عمرو برادر یعقوب رخ داد. سامانیان اندک اندک قدرت گرفته و سرزمین های اطراف را اشغال می نمایند.

آن ها تا حدود اصفهان و کرمان و زنجان هم پیش می فرایند و در نهایت، بخارا را به عنوان پایتخت انتخاب می نمایند. سامانیان هم مانند طاهریان، مطیع خلفای عباسی بودند.

وضع به همین منوال ادامه داشت تا دیلیمان سرکار آمدند. خاندانی از نواحی کوهستانی گیلان که تا 448 هجری قمری حکومت ایران را به دست داشتند. فرزندان ماهیگیری به نام بویه که حکومت ری، شیراز و بغداد را به دست گرفته و نسل های بعد آن را گسترش دادند.

ساسانیان همواره مراقب بودند که جلوی حملات اقوام شرقی را بگیرند. با انقراض ساسانیان، نبودن حاکمیت یکپارچه و ضعیف شدن مرز های شرقی، راه برای اقوام مهاجم شرقی باز شد. یکی از اولین گروه های مهاجم، سربازان ترک نژادی بودند که حکومت غزنویان را تشکیل دادند.

آن ها با شکست سامانیان، قلمرو آن ها را تحت سلطه دریافتد و خود را مطیع خلفای عباسی اعلام کردند. پایتخت آن ها غزنین افغانستان و لاهور پاکستان بود و تا حدود سال 432 هجری قمری به مناطق شرقی ایران حکومت می کردند.

بعد از غزنویان نوبت به سلجوقیان رسید که اولین دولت مقتدر، طولانی و وسیع ایران بعد از اسلام بودند. آن ها از وزرای ایرانی استفاده می کردند و در 161 سالی که به ایران حکومت می کردند، چندین شهر را به عنوان محل حکومت انتخاب کردند که نیشابور، ری و مرو از جمله آن ها است.

حمله مغول ها به ایران را به دو دوره تقسیم می نمایند: دوره اول، چیزی جز ویرانی به جا نگذاشت، اما در حمله دوم، مغول ها آمده بودند که بمانند. هلاکو خان بعد از حمله به ایران، حکومت ایلخانی را تشکیل داد. او و نوادگانش، شهر های تبریز، مراغه و سلطانیه را به عنوان پایتخت انتخاب کردند.

در این زمان و به لطف وزرایی همچون شیخ رشیدالدین فضل الله همدانی، سازندگی های بسیاری رخ داد. با انقراض ایلخانان، ایران وارد دوره فترت می گردد، تا زمانی که تیمور لنگ به ایران حمله می نماید و سلسله تیموریان به وجود می آید. تیموریان بیش از صد سال در ایران حکومت کردند و دو شهر هرات و سمرقند پایتختشان بود.

با شکل گیری دولت صفویه، ایران یک بار دیگر طعم یک حکومت یکپارچه را می چشد. صفویان چندین و چند پایتخت داشتند، ابتدا تبریز، بعد قزوین و در نهایت اصفهان. امنیت سیاسی و اجتماعی باعث شکوفایی هنر می گردد و از این دوران آثاری به جا می ماند که مایه حیرت همه ما است.

قدرت عظیم بعدی، افشاریان هستند که برای کشورگشایی و امن کردن مرزرها، پایتخت را به مشهد و کلات نادری می برند. بعد از آن هم زندیان را داریم که به شیراز، حال و هوای دیگری می دهند و در نهایت قاجاریانی که تهران را پایتخت می نمایند.

شاید کمتر کشوری در جهان این تعداد پایتخت را در سابقه تاریخی خود داشته باشد. اما در هر حال هر کدام از این شهر ها در برحه ای از تاریخ محل حکومت حاکمانی بودند. جدول زیر خلاصه ای است. از مهم ترین پایتخت های ایران تحت سلطه مهم ترین حکومت ها:

1. ایلامیان/ شوش

2.ماد ها/ هگمتانه

3. هخامنشیان/ انشان، هگمتانه، پاسارگاد، شوش، (تخت جمشید)

4.سلوکیان/ سلوکیه

5. اشکانیان/ نسا، صددروازه، تیسفون

6. ساسانیان/ استخر، تیسفون

7. طاهریان/ بلخ

8. صفاریان/ زرنگ

9. سامانیان/ بخارا

10. دیلمیان/ ری، شیراز، بغداد

11. غزنویان/ غزنین

12. سلجوقیان/ نیشابور، ری، مرو

13. ایلخانیان/ مراغه، تبریز، سلطانیه

14. تیموریان/ هرات، سمرقند

15. صفویان/ تبریز، قزوین، اصفهان

16. افشاریان/ مشهد

17. زندیان/ شیراز

18. قاجاریان/ تهران

پایتخت شدن شهرها، سبب می شد حتّی در دوره ای کوتاه، رونق به شهر بیاید و شکوفا گردد. بیشتر شهر هایی که در دوره ای پایتخت بودند، امروز هم جزو کلاشهر ها محسوب می شوند، چون در دوره ای به آن ها توجه و رسیدگی شده. از این میان، تعدادی از شهر ها هم بودند که با وجود قدرت دریافت و رونق فراوان، در اثر حمله مهاجمان یا بلایای طبیعی شکوهشان در هم شکست و ویرانه شدند و سال ها طول کشید تا دوباره به حیاتشان برگردند، مثل ری که جزو شهر های بسیار مهم بود، امّا زلزله باعث ویرانی اش شد.

منبع: خبرآنلاین به نقل از لست سکند